Industrialisatie Maastricht
Voorwoord:
Dit is een beschrijving over het
ontstaan en de ontwikkeling van de Maastrichtse industrie.
Maastricht is de stad waar ik ben geboren en getogen én een haat-liefde verhouding mee heb.
Als hoofdstad, met een gewenst cultureel aanzien en continue ontwikkeling hierin, ben en blijf ik van mening
om de burgers van Maastricht hier (nog meer) bij te betrekken.
En is het belangrijk om de voorgeschiedenis hierbij in ogenschouw te nemen en te houden!
Inhoud:
Voorwoord
Inhoudsopgave
Inleiding
Geschiedenis Maastricht
Ambachten en
Nijverheid
Rol van de Fransen
Infrastructuur
Ontstaan
& Ontwikkeling Industrie
Biografie Petrus Regout
Opkomst
Petrus Regout
Officieel een eind aan Maastricht als
vestingstad
De Woningnood
Industrie van de 20e eeuw
Slotconclusie
Bronvermelding
Inleiding:
Maastricht,
een oude Romeinse stad met een rijke geschiedenis. De zuidelijkste
post van Nederland, zwaar bevochten in oorlogen die er hebben
gewoed. Een stad met voor die tijd ingenieuze verdedigingswerken
als de omwalling en het tunnelstelsel onder de stad. Maastricht
leek in die tijd meer op een groot fort dan een stad.
Typerend
zijn ook de vele ambachtsgilden en de huisnijverheid. Maastricht
is dan ook de eerste stad van Nederland die is geïndustrialiseerd.
De stad van waar de fabrieken van Petrus Regout hebben gestaan,
met afzet die over de gehele wereld reikte.
Hoe kwam het dat
Maastricht zo snel en zo fors zich ontwikkelde als
industriestad?
Dit is de hoofdvraag die in deze praktische
opdracht onderzocht wordt
Korte Geschiedenis
Maastricht
Maastricht ontstond rond de
Maasovergang, die de Romeinen kenden als Mosae Trajectum. De brug
te Maastricht was een vitale schakel in de Romeinse
verbindingsroute tussen Gallië en Germanië, aangelegd
onder keizer Augustus 27 voor - 14 na Chr. De rivier zelf vormde
een tweede route en er ontstond bij de brug een kleine
handelsnederzetting. Voor de tweede eeuw waren de Romeinse
nederzettingen in de provincies Gallia en Germania niet versterkt.
Als bescherming vertrouwde men op de verdedigingslinie langs de
Rijn.
Maar toen de macht van het Romeinse rijk in de derde
eeuw afnam vielen de Germaanse stammen uit het gebied ten oosten
van de Rijn vaker aan, braken door de verdedigingen en plunderden
nederzettingen in het achterland. Een aantal belangrijke steden
legde daarop versterkingen aan om zich te kunnen verdedigen.
Controle over de brug te Maastricht werd gezien als een factor van
doorslaggevende betekenis en zo bouwde men ter bescherming van de
oversteekplaats een castellum of fort, bestaande uit een muur met
ronde torens en een droge gracht. Mede dankzij recente opgravingen
kan men zich een beeld vormen van Romeins Maastricht. De brug die
de Romeinen bouwden lag ten zuiden van de Sint Servaasbrug, ter
hoogte van de Eksterstraat. Aan de Maastrichtse kant bevindt zich
een aanzet van deze brug, in 1984 onthuld bij de opening van de
Noorderbuur. Het castellum omsloot een kleine nederzetting op de
westelijke oever bij de brug. Belangrijke openbare gebouwen en
monumenten werden kennelijk opgetrokken uit steen, terwijl
particuliere woningen gewoonlijk in vakwerk waren gebouwd. De
belangrijkste Romeinse vondsten zijn te zien in het
Bonnefantenmuseum.
Een verdeelde stad
Rond het jaar
402 trokken de Romeinse troepen terug naar Italië en kwam
Maastricht onder het bestuur van de Franken. Veel is over deze
tijd en de daarop volgende Karolingische periode niet bekend, maar
tijdens de groei van het Karolingische rijk, dat in Aken zijn
hoofdzetel had, bevond Maastricht zich in een gunstige positie
dichtbij het machtscentrum.
Met name de Sint-Servaaskerk
en -abdij profiteerden van deze nabijheid. Karel de Grote en zijn
opvolgers verleenden gunsten aan de kerk en droegen bij aan haar
groeiende rijkdom en invloed. Deze ontwikkelingen vonden plaats
buiten het oude Romeinse hart van de stad, dat zich in het gebied
van de latere Onze-Lieve-Vrouwekerk bevond. Eind zevende eeuw,
begin achtste eeuw verplaatste bisschop Lambertus de zetel van het
bisdom naar Luik, waarmee de Onze-Lieve-Vrouwe en de voormalige
Romeinse gedeelten onder gezag kwamen van de bisschop van Luik,
die jurisdictie en belastingrecht over dit gedeelte van de stad
kreeg. Het Karolingische gedeelte -het Vrijthof en de
Sint-Servaas- vormde de basis voor het gezag, dat tenslotte
overging op de hertogen van Brabant. In de vijftiende eeuw werd
Brabant opgeslokt door het zich uitbreidende Bourgondische rijk.
Het huwelijk van Maria van Bourgondië met Maximiliaan van
Oostenrijk in 1477 bracht de stad gedeeltelijk onder het gezag van
de Habsburgers.
Toen de stad in 1632 door Frederik Hendrik op
de Spanjaarden veroverd werd, gingen de nog altijd met de
prinsbisschop van Luik gedeelde rechten over op de Staten-Generaal
van de republiek der Verenigde Nederlanden. In 1284 werden met de
Alde Caerte regels voor de jurisdictie over de stad vastgelegd. De
prinsbisschop en de hertog werden gelijkwaardige Soevereinen van
de onverdeelde stad. Zij bezaten rechtsmacht over respectievelijk
de burgers van Luikse en van Brabantse nativiteit. Het
gemeentebestuur diende een gelijk aantal vertegenwoordigers van
beide partijen te bevatten. De munt, de muren en de poorten
stonden onder gezamenlijk gezag, maar de rivier was verdeeld:
stroomopwaarts vanaf de brug bezat de prinsbisschop van Luik
autoriteit, stroomafwaarts de hertog van Brabant. Rivaliteit
tussen beiden had eerder ertoe geleid, dat in 1229 de hertog de
stad toestond een ommuring aan te leggen.
Tussen 1280 en
1298 werd een nieuwe stenen brug gebouwd. Een periode van welvaart
volgde. Wellicht bracht de ondertekening van de Alde Caerte een
gevoel van zekerheid en vertrouwen over de stad. De bevolking
groeide, de handel nam een geweldige vlucht en de plaatselijke
leer- en lakennijverheid bloeide. Voor 1350 werd een nieuwe
omwalling aangelegd, die het omsloten gebied verdubbelde en nieuwe
bouwwerkzaamheden mogelijk maakte. Ook de godsdienst kende
gedurende deze jaren een bloeitijd. De twee oudste kerken in de
stad- de Onze-Lieve-Vrouwe en de Sint-Servaas - werden verbouwd en
vergroot, terwijl er tal van nieuwe, gotische kerken werden
gebouwd: Sint-Jan, de Dominicanenkerk, de Minderbroederskerk, de
Sint-Mathiaskerk, de Sint-Nicolaaskerk, de Kruisherenkerk, de
Sint-Martinuskerk en de Sint-Antoniuskerk. Ook talrijke kloosters
vestigden zich in de stad. De kerken trokken beeldhouwers aan,
houtsnijders, schilders en handwerkslieden, die goud, zilver en
ivoor bewerkten. De Maaslandse kunst bloeide. De welvaart nam in
het begin van de zestiende eeuw enorm toe. De tweeherigheid duurde
tot 1794, toen de Franse revolutionaire legers de stad innamen,
daarbij een einde maakten aan het Ancien Régime, en
Maastricht in het Departement van de Nedermaas inlijfden.
Oorlog
Na een hoogtepunt bereikt te hebben rond 1530, kreeg
Maastricht een aantal harde klappen te verwerken. Internationale
gebeurtenissen bepaalden steeds meer het lot van de stad. De
Reformatie veroorzaakte godsdiensttwisten, terwijl de opstand van
de noordelijke provincies tegen de Spaanse overheersing oorlog
bracht. In 1576 brak er te Maastricht een opstand uit tegen de
Spanjaarden maar het oproer werd niets ontziend neergeslagen. Een
korte wapenstilstand tussen de opstandige provincies en de
Spanjaarden veroorzaakte een tijdelijke terugtocht van de
bezettingstroepen. Maar toen Maastricht weer naar de andere zijde
overging, maakten de Spanjaarden zich op om voor eens en altijd
het verzet te vernietigen.
Alexander Farnese, hertog van
Parma, werd gezonden om de stad tot afschrikwekkend voorbeeld te
stellen. In maart 1579 sloegen de Spaanse troepen het beleg voor
Maastricht. Het garnizoen en de burgerbevolking hielden het vier
maanden uit, hopend te worden ontzet door de legers van Willem van
Oranje. Op 29 juni 1579 echter werd de stad na hevige gevechten
rond de Brusselsepoort onder de voet gelopen. Spaanse troepen
raasden moordend en plunderend door de straten. Plannen om burgers
naar Wyck te evacueren en daar stand te houden liepen tragisch af,
toen de houten overspanning aan de Wyckerzijde van de brug te
vroeg vernietigd werd, waardoor veel mensen in de rivier vielen en
verdronken. Het uiteindelijke verlies, dat de stad leed door deze
tweede Spaanse Furie, bedroeg vele honderden doden op een
geschatte bevolking van 10.000. Door de Staten-Generaal werden
twee pogingen (1592 en 1594) gedaan om Maastricht weer in te
nemen, maar beide mislukten. De stad bleef in Spaanse handen tot
ze in 1632 heroverd werd door Frederik Hendrik. Zowel in 1579 als
in 1632 maakten de legers gebruik van nieuwe aanvals- en
verdedigingstechnieken. De belangrijkste nieuwigheid was het
graven van tunnels onder de verdedigingswerken en het daar
plaatsen van explosieven om bressen in de omwalling te slaan. De
verdedigers reageerden met het uitgraven van mijngalerijen voor de
ommuring, die ze opbliezen, zodra de vijand dicht genoeg genaderd
was. Beide zijden maakten ook gebruik van luistergalerijen om
elkaars bewegingen te volgen. Na 1632 werden de vestingwerken van
Maastricht grondig gewijzigd. Een ring van nieuwe
verdedigingswerken, de buitenwerken, werd aangelegd. Telkens
wanneer de internationale spanning of oorlogsdreiging steeg,
werden de vestingwerken haastig hersteld en gemoderniseerd, maar
na ieder vredesverdrag raakten ze weer in verval.
Zo werden de
verdedigingswerken na de Vrede van Munster in 1648 verwaarloosd,
maar toen in 1672 een Franse invasie dreigde, werd het herstel
snel ter hand genomen. Het jaar daarop werd Maastricht
aangevallen. Het beleg werd geleid door Lodewijk XIV in eigen
persoon teneinde zijn kunnen te tonen. Tijdens de bestorming van
het hoornwerk bij de Tongersepoort sneuvelde de musketier
d'Artagnan. De Fransen hielden de stad zes jaar bezet en leverden
in die periode hun eigen bijdrage aan de verdedigingswerken rond
de stad. Ze vertrokken in 1678, maar keerden zeventig jaar later
-in 1748- tijdens de Oostenrijkse successieoorlog terug.
Vrede
Het Spaanse beleg en de inname van de stad in 1579 hadden
Maastricht een zware slag toegebracht en het herstel daarna
vorderde maar langzaam. De voornaamste rol van Maastricht werd nu
die van garnizoensplaats. De overwinning van Frederik Hendrik had
een zekere mate van stabiliteit gebracht en werd het begin van een
periode, waarin protestanten en katholieken erin slaagden op
redelijk harmonieuze wijze naast elkaar te leven. Zoals reeds
gezegd, werd deze vrede periodiek onderbroken door oorlogen met de
Fransen. Men deed alle moeite om de verdedigingswerken van de stad
te moderniseren en er vonden ook veel particuliere
bouwactiviteiten plaats. Geleidelijk verdween het middeleeuws
aanzien van de stad: ruime stenen huizen vervingen woningen van
hout en mergel, leien daken namen de plaats in van riet. Riolering
en straatverlichting maakten de straten aangenamer en veiliger.
Stadsverordeningen weerden sommige bedrijven teneinde brandgevaar
tegen te gaan. Burgers werd niet langer toegestaan dieren te
weiden of land te bewerken binnen de stadsmuren. Grote
bouwprojecten werden ondernomen: het fraaie nieuwe stadhuis werd
in 1662 opgeleverd, de achthoekige toren in 1684. Vier nieuwe
classicistische en barokke kerken werden in deze periode gebouwd:
de Augustijnen-, de Bonnefanten-, de Jezuïeten- en de tweede
Minderbroederskerk. In de achttiende eeuw had men een passie voor
alles, wat Frans was: toneel, literatuur, filosofie en
architectuur hadden elk hun invloed op de stad. De beste weergave
van de stad voor de Franse revolutie is de schitterende maquette,
die in 1752 voor Lodewijk XV vervaardigd werd. Ieder gebouw is tot
in details weergegeven. Een kopie van deze maquette is te
bezichtigen in het Bonnefantenmuseum. De Franse revolutie van 1789
deed Europa op zijn grondvesten schudden. De schokgolven bereikten
spoedig Maastricht, dat in 1794 ingenomen werd door de Franse
generaal Kléber. De bezetting bracht een nieuwe politieke
ideologie en een nieuwe regeringsstijl. De Fransen vaagden binnen
een paar jaar eeuwenoude tradities weg, maakten een eind aan de
tweeherigheid en sloten talrijke kerken en kloosters. De
rijkdommen en bezittingen van de geestelijkheid werden in beslag
genomen en veel kerkelijke gebouwen kregen publieke of militaire
functies. Opgenomen in de Franse staat moest Maastricht de
revolutionaire en de Napoleontische oorlogen mede
financieren.
Ambachten en Nijverheid
Vroeger
in de tijden van huisnijverheid en ambachten was Maastricht al een
levendige stad voor handel. Er waren velen soorten ambachten die
zich per ambacht verenigd hadden in een gilde. Een gilde bestond
uit meerdere meesters van een bepaalde ambacht die meestal bij
elkaar in dezelfde straat zaten. Zo had je bijvoorbeeld het
goudsmedersgilde. Een gilde van meesters in het smeden van goud.
Dit kun je nu nog zien als je in de binnenstad van Maastricht door
de smedenstraat loopt. Op die manier zat de nijverheid van
Maastricht in elkaar. Dit ging nog zo door totdat de Fransen
kwamen.
Rol van de Fransen (1794-1815)
Veel
veranderde toen de Fransen kwam in 1794. Ze maakten niet alleen
een einde aan de twee herigheid van Maastricht, waarbij de stad
ondergeschikt was aan zowel de bisschop van luik als de staten
Generaal in Den Haag. Ook zorgde ze ervoor dat Maastricht niet
langer in een verre uithoek van Nederland lag. Ze maakten de stad
tot hoofdstad van het nieuwe departement Nedermaas. Dat omvatte
zowel Belgisch als Nederlands Limburg en telde 250.000
inwoners.
Doordat ze de religieuze ordes de stad uitjoegen,
kwamen veel gebouwen vrij voor andere bestemmingen. De begijnen
moesten uit de Zwingelput (nu “studenten zaken”). Het
Bonnefanten klooster (nu universiteitsbibliotheek) werd een
kledingmagazijn. Het Franciscanenklooster (nu universitair
bestuursgebouw) veranderde eerst in een tehuis voor armen en later
een gevangenis.
Ook keken de Fransen anders tegen het
fenomeen stad aan. Begrippen als inwoneraantal en verdedigbaarheid
speelden voor hen minder grote rol. Economische bedrijvigheid,
aansluiting op wegen en kanalen en de aanwezigheid van natuurlijke
grondstoffen werden belangrijker. De Fransen waren al bedreven in
het maken van kaarten en het bijhouden van allerlei statistieken
over bijvoorbeeld economische bedrijvigheid en verspreiding van
ziektes. Mede op basis daarvan ontwikkelde ze plannen om wegen aan
te leggen en kanalen te graven.
Infrastructuur:
Begin
19e eeuw was de infrastructuur nog redelijk middeleeuws in
Maastricht. Er waren geen auto’s, treinen of boten. De
mensen vervoerde zichzelf of hun spullen in koetsen. Even later
werden dat bakfietsen.
Wegennet;
Het wegennet
in die tijd stelde ook niet veel voor voordat de Fransen met hun
plannen kwamen. Er kwamen plannen voor 2 nieuwe wegen. De eerste
moest van St-Truiden naar Wesel lopen via Tongeren, Maastricht (om
de stad heen), Maaseik en Venlo. De tweede van Maastricht, via
Gulpen en Vaals naar Aken. Uiteindelijk zijn stukje bij beetje de
routes aangelegd die in 1824 helemaal voltooid was. In 1829 tot
aan 1854 verbeterde men de verbindingen naar de hand van de
ligging van de industrie.
Waterwegen;
Vanwege
de extreem wisselende waterstanden was de Maas vaak onbevaarbaar,
daarom dat in 1824 een begin was gemaakt aan een kanaal langs de
rivier van Maastricht tot aan ’s Hertogenbosch. In 1826 zou
het als Zuid-Willemsvaart voltooid worden. Met de aanleg van de
Zuid-Willemsvaart kreeg Maastricht een echte haven, het speciaal
uitgegraven Bassin aan het eind van de Boschstraat. Toen in 1850
de Belgische regering geld gereed maakte kwam er ook een kanaal
van Maastricht tot aan luik. In 1920 vaarden ruim 20.000 schepen
deze routes.
Trein;
Het eerste station was aan de
St. Antoniuslaan dat pas in 1846 gereed was. In 1856 werd de
eerste spoorbrug gerealiseerd. Het eerste Traject was in 1953, met
Duitse deelnamen tot stand gekomen. Namelijk het Maastricht-Aachen
traject. In 1861 kwam de verbinding Maastricht-Luik en 4 jaar
later Maastricht-Venlo.
Luchtvaart;
In 1919
bereikte de nog jonge luchtvaart Maastricht. De N.V.
Internationale luchtwegenvervoersonderneming wilde op de St.
Pietersberg een luchtvaartterrein aanleggen maar de gemeente
voelde daar niet voor. Met de komst van de avontuurlijke Fransman
Duchereaux, die zich in 1921 op de Griend vestigde kreeg
Maastricht toch nog een eigen vliegveldje. Pas na de 2e
wereldoorlog kwam er een internationaal vliegveld dat nu heden
Maastricht-Aachen Airport is.
Ontstaan &
Ontwikkeling van de Industrie:
De
arbeider:
Toen in 1794 de Fransen kwamen, maakten die een
einde aan alle dwang van de ambachten. Zij werden kort en goed
opgeheven. Voortaan kon iedereen die dat wilde een eigen bedrijf
beginnen. Het gevolg was dat allerlei beunhazen schoon hun kans
zagen, van het ambachtelijke werk weinig overbleef.
De door
Fransen zo hooggeroemde vrijheid bracht voor de arbeider alleen
maar ellende. De 19 eeuwse arbeider was niet meer dan een domme
goedkope kracht. Door de snelle bevolkingstoename waren er zoveel
arbeiders, dat de lonen vanwege het grote aanbod laag konden
blijven. Bovendien waren arbeiders makkelijk te vervangen, omdat
zij in de opkomende fabrieken niet veel ambachtskennis nodig
hadden.
De Fransen brachten ook een middel mee om arbeiders in
bedwang te houden. Wie werk wilde hebben kreeg het zogenaamde
livret, een werkmansboekje. Daarin tekende de baas aan of de
arbeider goed of minder goed aan zijn werk voldeed. Zonder dat
boekje met een goede aantekening was het niet mogelijk voor de
werknemer van baan te veranderen. Een arbeider werd op die manier
min of meer de slaaf van zijn baas.
De eerste
fabrieken:
Al in 1775 had de drukker Lekens net buiten de
Helpoort de eerste Maastrichtse fabriek gesticht, de papierfabriek
Het Ancker. De vrijheid van ondernemen die de Fransen in 1794
brachten, deed anderen volgen. Gunstige factoren daarvoor waren de
vele grote gebouwen die leeg stonden en het voorhanden zijn van
goedkope arbeidskrachten. De vele kloosters in de stad waren in
1797 opgeheven en ontstonden voor een appel en een ei te koop. De
uit Suriname afkomstige fabrikant Rigano begon inde
kloostergebouwen van de Calvariënberg een katoenfabriek.
In
1799 kwam er een lantaarnfabriek in de kapel van het complex. Zij
maakten een uitstekend product, dat in Parijs en de Hollandse
steden de straten verlichtte. Toen omstreeks 1840 de hoofdstad een
grote bestelling plaatste, werden de lantaarnpalen via de
Zuid-Willemsvaart verscheept.
In en na de Franse tijd bleef
het aanvankelijk kwakkelen met de industrie in Maastricht: er
waren te weinig geschoolde arbeiders en er was te weinig interesse
om kapitaal in fabrieken te steken. In 1816 begon de actieve en
inventieve Maastrichtenaar Hanckar een lakenfabriek aan de Vijf
Koppen en later in een fabrieksgebouw op de Bonnefantenbleek bij
de waterpoort De Reek, waar nu het conservatorium staat.
Omstreeks 1833 was de fabriek in volle fleur; aan zestien
weefgetouwen werkten veertig werklieden. Drijfkracht leverde eerst
het water aan de Jeker en daarna een in 1832 geplaatste
stoommachine, de allereerste in Maastricht. Hanckar bezat ook nog
een volmolen in het Maastrichtse gehucht Weert, die na 1840 werd
omgebouwd tot papierfabriek van Thielens en Schrammen. Het zwakke
punt van Hanckar’s activiteiten was zijn te beperkte
afzetgebeid. De enige grote afnemer was het garnizoen van de
vesting Maastricht. Tijdens de Belgische opstand (1830-1839) was
dat garnizoen zeer groot en dus floreerden de zaken. Daarna ging
het bergaf, ook al omdat een brand in 1840 Hankar’s hele
fabriek in de as legde. De fabriek werd vlot herbouwd, maar de
oude bloei kwam niet terug. In Maastricht ging het in de jaren 40
van de 19e eeuw toch al slecht en dat deed ook Hanckar geen goed.
Na een opleving in de jaren vijftig en zestig werd de fabriek in
1869 geliquideerd.
Arbeidsverhoudingen:
Een
fabriek als die van Hanckar was geen groot bedrijf. Dat was in de
eerste helft van de 19e eeuw zelden het geval in Maastricht. In
1816 telde de stad met haar 18.000 inwoners 252 bedrijven en
bedrijfjes met in totaal 1.283 arbeiders. Daarvan werkten er 300
in een fabriek van militaire uitrustingstukken. In die ene grote
fabriek en een viertal drukkerijen kregen arbeiders toen het
hoogste loon: 94 cent. Het slechts betaald kregen de thuiswerkende
kousenbreiers: 28.5 cent per uur.
Ook in latere jaren bleven de
fabrieken over het algemeen klein. In 1817 stichtte de gebroeders
Phillips in de Wolfstraat een fabriek van snuiftabak, doe ruim een
eeuw later werd voortgezet als tabaksfabriek aan de Tongerseweg
waar nu winkelcentrum Carré ligt. In 1834 begon Cartissier
in Wyck een fabriek van bekleurd glas. Claereboets maakte
behangpapier op een binnenterrein aan de brusselsestraat waar nu
het LGOG en statschutterij gevestigd zijn. De ijzerfabriek Van
Oppen werd in 1858 gebouwd op grond van de zusters Onder de Bogen
aan de Kommel, ongeveer ter hoogte van de bushalte. Aan de grote
looierstraat stond de fabriek van Coenegrachts die spijkers, zeep
en zout produceerde en op 2 september 1868 volledig uitbrandde.
Het waren over de gehele stad verspreid liggende kleine
ondernemingen. Ook de vele brouwerijen bleven in de 19e eeuw
klein. Rond 1900 waren er niet minder dan 36 brouwers actief in
Maastricht.
De arbeidsverhoudingen waren patriarchaal. In het
grootste deel van de 19e eeuw waren de standsverschillen nog niet
zo groot, omdat rijk en arm in de stad nog door elkaar woonden. De
baas en dikwijls ook zijn familieleden werkten gewoon mee in het
bedrijf. De werktijden waren lang, maar dat was overal en in alle
bedrijfstakken het geval, bijv. ook de ambtenaren op de bureaus
van gemeente en provincie. Het arbeidstempo lag bovendien niet
hoog, er werd niet gejakkerd. Maandag vieren was populair. Wie op
die dag niet verscheen, verloor natuurlijk zijn loon, maar velen
moeten dat voor lief hebben genomen.
P.L.
Regout
Petrus Laurentius Regout
(1801-1878)
Werkzaam in de glas- en aardewerkwinkel van zijn
moeder 1814-1834, oprichter van de kristal- en aardewerkfabriek
Sphinx 1834, enige directeur na overlijden van moeder 1835-1870;
president-directeur in associatie met zijn zonen 1870-1878;
medevennoot van de Nieuwe Nederlandsche Spijkerfabriek van P. en
T. Regout en J.G. Lambriex te Maastricht 1834-1843 en tal van
nevenbedrijven.
Opleiding
Gymnasium tot 1814.
Functies in
het bedrijfsleven
Directeur van een wapenfabriek 1842;
oprichter en president-commissaris van de Aken-Maastrichtsche
Spoorwegmaatschappij 1845-1851; oprichter van de Koninklijke
Papierfabriek onder de firma Lhoest, Lammens & Co. 1846;
oprichter eerste stoombootdienst op de Maas; oprichter van een
gasfabriek te Maastricht 1850; lid van de Kamer van Koophandel te
Maastricht; voorzitter van de Vereeniging van Nederlandsche
Industriëlen 1861-1865.
Maatschappelijke functies
Lid
van de Eerste Kamer 1849-1859; lid Gemeenteraad van Maastricht
1851-1853; publicist en pleitbezorger van Limburg
Opkomst
Petrus Regout:
In die ongunstige jaren van beleg
(1830-1839), toen Maastricht als een eiland temidden van Belgisch
gebied lag, ontstond in de stad een industrie die een eeuw lang
het industriële klimaat zou bepalen: Glas en Aardewerkfabriek
van Petrus (Pie) Regout (1801-1878), sinds 1899 een NV. Onder de
naam Sphinx. Regout dreef met zijn moeder een winkel in glas en
aardewerk, maar door de afsluiting van de stad had hij
moeilijkheden met de invoer van zijn waren uit België.
In
1834 besloot hij daarom voor zichzelf te beginnen met de fabricage
van glas en in 1836 van Aardewerk. Vanzelfsprekend op kleine
schaal, zoals alle Maastrichtse bedrijven in die tijd, maar Regout
had een gat in de markt ontdekt en zijn onderneming groeide
voorspoedig. In 1851 had hij al 665 arbeiders in dienst in zijn
fabriek aan de Boschstraat. Daar kocht hij in 1863 voor 50.000
gulden de terreinen en gebouwen van het voormalige klooster van de
zusters penitenten, zodat hij mogelijkheden kreeg om zijn fabriek
uit te breiden. Regout was niet alleen een actief, maar ook een
inventief man. Tal van initiatieven zijn van hem uitgegaan. Hij
liet in zijn fabriek waterleidingen aanleggen, richtte een
bedrijfsbrandweer op en een eigen gasfabriek. Hij pleitte voor de
aanleg van een spoorlijn naar Aken met een station dat centraal
gelegen moest zijn aan de Boschpoort en niet ver weg in Wyck, waar
de industrie er niets aan had. Natuurlijk waren de voorstellen van
Regout niet alleen ingegeven door de liefde voor de stad, ook
eigenbelang speelde een rol. De stad had er echter grotelijks
profijt van kunnen trekken, bijv. van zijn voorstel om gas aan de
stad te leveren en water uit zijn waterleiding.
De grote
vijand van Regout was burgemeester Pyls. Als het een idee van
Regout was, zei de gemeente op voorhand al NEE! De gemeente bouwde
liever voor 44.500 gelden een eigen gasfabriek. Geld dat de
gemeente ook beter had kunnen gebruiken. Regout was in alles een
man van zijn tijd: een zelfbewuste, geslaagde burgerman,
conservatief, zeer gehecht aan de paus en koning, wat plat
burgerlijk van smaak en patriarchaal in de omgang met zijn
arbeiders. Hij richtte voor hen een ziekenkas en harmonie op en
zijn gouden huwelijksdag in 1975 mocht het gehele personeel
meevieren tijdens een dagje Vaeshartelt, het buiten onder
Weert/Itteren waar de familie woonde.
In de bedrijfsvoering
van zijn fabriek was hij, zoals al zijn tijdgenoten-ondernemers,
eveneens patriarchaal. Dat is hem door het nageslagt hoogst
kwalijk genomen. Tot kort geleden werd hij gezien als de oorzaak
van alle sociale kwalen die Maastricht in de 19e eeuw teisterden:
korte levensverwachtingen, lage lonen, lange arbeidstijd, slechte
werkomgeving, slechte huisvesting. Dat heel geïndustrialiseerd
West-Europa in die dagen onder dezelfde problemen leed, zagen zijn
critici over het hoofd.
Regout stak zijn geld en werkkracht
niet alleen in de productie van glas, porselein en aardewerk.
Samen met anderen vatte hij in 1834 de fabricage van spijkers op
in de latere spijkerfabriek Thomas Regout, in 1842 maakten hij ook
geweren. Zijn zonen werden de stichters van bedrijven als de
porseleinfabriek Louis Regout (1883), die thans MOSA heet en van
de nu niet meer bestaande fabriek in Limmel(1891). Een oude
zakenvriend van Regout ,Wijnand Nicolaas Clermont, was de mede
oprichter van de gewerenfabriek. Later kregen de heren ruzie en
werden bittere concurrenten.
Clermont richtte in 1851 samen met
zijn zwager Charles Chainaye en grotendeels Belgisch kapitaal de
Société Céramique op, een aardewerkfabriek
die bij Regout geschoolde arbeiders wegkocht door hogere lonen te
bieden. In 1855 werkten op De Sjerremik, zoals het bedrijf in het
Maastrichts heette, al 242 man. Na elkaar een eeuw lang
beconcurreerd te hebben, gingen de fabriek van Regout en de
Société Céramique in 1958 een fusie aan. Dat
leidde in 1963 tot het einde van de aardewerkproductie op het
Céramique-terrein. Thans de rest van het machtige
fabriekscomplex ten zuiden van het waterpoortje in Wyck nog
slechts de villa van de directeur, de Wiebengahal bij het
Bonnefantenmuseum en de bordenfabriek. In dit stadsdeel was
gedurende de periode 1853-1867 nog een aardewerk gevestigd, nl.
die van de veelzijdige ondernemer N.A. Bosch.
Officieel
een eind aan Maastricht als Vestingstad.
Maastricht
ontwikkelde zich tot de eerste industrie stad van Nederland.
Hierdoor ontstond weer een chronisch ruimtegebrek binnen de
stadsmuren. De muren stonden een verdere ontwikkeling van de stad
ernstig in de weg. In de jaren 1867-1868 vond de grote
ontmanteling plaats van de verdedigingswerken, dit gebeurde om
plaats te maken voor nieuwe ontwikkelingen en uitbreidingen.
Gelukkig zag men op tijd de grote historische waarde van de
stadsomwalling in zodat een gedeelte bespaard bleef van de sloop.
De woningnood:
De grote toestroom
van arbeiders naar Maastricht deed de stad aan het begin van de
20e eeuw uit haar voegen barsten. In 1800 telde de stad 18.000
inwoners, 1850 waren dat er 25.000 en tijdens WO I 40.000.
Dat
alles bij een gelijkblijvende oppervlakte van de gemeente binnen
de middeleeuwse wallen en nauwelijks nieuwbouw van woningen. De
van elders in Europa bekende oplossing was grotere huizen opdelen
in twee- en eenkamerwoningen: in grotere tuinen achter de
bestaande huizen werd een 2e huis gebouwd, dat eveneens werd
volgestouwd met mensen. Maar het was allemaal bij lange na niet
genoeg en leidde bovendien tot sloppenvorming.
De
leefomstandigheden waren vaak zo érbarmelijk, dat Lhoest
constateerde dat arbeiders in de fabriek een beter onderdak vonden
dan thuis.
De gemeente deed niets aan de woningnood en daarom
namen de fabrikanten zelf het heft in handen. Regout begon als
eerste. Nadat hij aan het Lindenkruis leegstaande
garnizoenbarakken had opgekocht en omgevormd tot
arbeiderswoningen, bouwde hij in 1863 naar Frans voorbeeld een
‘cité ouvrière’.
Deze voor zijn tijd
uiterst moderne huurkazerne was zeven verdiepingen hoog en stond
in de Sint-antoniuslaan. De ‘Groete Bouw’ heeft tot
1938 dienst gedaan, veel te lang om zijn aanvankelijk goede naam
te behouden. De misstanden die later ontstonden, zijn de
initiatiefnemer echter niet aan te rekenen. Regout was met Lhoest,
Marres en Rutten in 1877 ook medeoprichter van de Maastrichtse
Bouwvereniging, een particuliere organisatie die woningen voor
arbeiders bouwde aan de Herbenusstraat, het Lindenkruis en de
Statensingel. Na de eeuw wisseling werd tussen 1902 en 1929 een
vijftal woningcorporaties opgericht, waarvan Sint Servatius (1902)
en Beter Wonen (1915) de eerste waren.
Industrie in
de 20e eeuw:
Tot de eerste wereldoorlog ging het
de grote industrieën voor de wind. Tijdens de oorlog werden
zij afgesneden van het buitenland. De import van grondstoffen werd
heel moeilijk en de export viel weg. Daarna is het eigenlijk
decennia lang niet meer goed gekomen, ondanks een korte opleving
in de jaren twintig. Spoedig volgde immers in 1929 de grote
wereldcrisis en in 1940 de tweede wereldoorlog. De werkloosheid
steeg met ongekende hoogten: in 1938 liefst 18% van de gehele
beroepsbevolking, bij een landelijk gemiddelde van 4%.
Daar
waren twee oorzaken voor aan te wijzen. De industrie had een zeer
eenzijdig karakter, zij was uitsluitend gericht op massaproductie.
De arbeiders waren te weinig geschoold om meer differentiatie in
het productenpakket te kunnen aanbrengen. Nieuwe grote industrieën
in Maastricht, zoals Zinkwit (1879), de cementfabriek ENCI (1922),
de rubberfabriek Ceylon (1939), het waren allemaal producenten van
massagoed. Zij konden de in de jaren twintig met veertig procent
gedaalde werkgelegenheid niet compenseren. Bovendien hoefde er
maar een kleine verstoring van de wereldmarkt te komen en een hele
bedrijfstak zakte weg door overproductie, kortere werktijden,
sluiting zelfs.
Na de tweede wereldoorlog is daar langzamerhand
verbetering in gekomen. Door allerlei oorzaken nam de betekenis
van de grote industrie in Maastricht af en daalde het aantal
ongeschoolde fabrieksarbeiders. De in de oorlog weggebombardeerde
Zinkwit in Limmel kwam zelfs helemaal niet meer terug. De scholing
van de aangroeiende bevolking werd aanzienlijk beter en opende de
mogelijkheid steeds meet werk te scheppen in de dienstensector,
vooral in de horeca en het toerisme.
Slotconclusie:
·
De Franssen hebben de Maastrichtse samenleving compleet veranderd.
Zij hadden een meer commerciële manier van besturen.
Economische bedrijvigheid en infrastructuur waren voor de Franssen
het sleutelwoord.
· Infrastructuur; waar de Franssen
mee begonnen waren hebben de latere bestuurders voortgezet. Ik heb
vernomen dat iedere keer als er een nieuw weg, water of
spoortraject gerealiseerd was, weer een nieuwe golf van industrie
kwam.
· Investeerders als Petrus Regout die door hun
actieve inzet en inventief karakter een grootse onderneming hebben
opgezet. Zonder deze ondernemers was Maastricht niet zoals
Maastricht nu is.
· Ontmanteling van de
verdedigingswerken. Door ruimtegebrek liep de groei van de
industrie en woningbouw vast. De afbraak van de walmuur is dan ook
cruciaal geweest om de industrie verder te kunnen bevorderen.
·
Verder hebben economische aspecten natuurlijk ook een grote rol
gespeeld. Een voorbeeld is de lage lonen, die zorgde voor een
goede concurrentiepositie.
Dit zijn de hoofdoorzaken die
ervoor gezorgd hebben dat de industrie in Maastricht zo snel en
fors verliep.
Bronvermelding:
·
Maastrichtse planologie 19e en 20e eeuw
· Sphinx &
Ceramique 100
· Historische en Heemkundige studies
Maastricht
· Internet