Luilak of Looilak is een folkloristische viering op de zaterdag voor Pinksteren.

De viering vindt vooral plaats in West-Friesland en enkele Hollandse plaatsen.

Met Luilak worden oorspronkelijk langslapers en telaatkomers bespot en wakker gemaakt. Er wordt vrij algemeen uitgegaan dat het een viering is met een Friese oorsprong.

Globaal genomen wordt Luilak gevierd in het gebied tussen Texel en Delft in het westen van Nederland.

Hoe verder ten zuiden van Amsterdam men komt, hoe minder het gevierd wordt.

In de zuidelijker gelegen gebieden rond Delft en Gouda is het fenomeen Luilak weer beter bekend. Buiten dat kerngebied vindt men het slechts hier en daar, zoals de afgeleide luilakbloemenmarkt in de steden Utrecht en Almere.

De viering maakt deel uit van vier dagen feest, waartoe ook Eerste en Tweede Pinksterdag behoren. In West Friesland was er oorspronkelijk ook een Derde Pinksterdag.

Derde Pinksterdag vormde de laatste dag van de vierdaagse vieringen. Deze is slechts in een aantal plaatsen (o.a. Zaandam) nog een traditie.

De viering is niet christelijk gebonden, ondanks het feit dat zij samenvalt met Pinksteren.

Op een aantal plaatsen wordt Luilak voorafgegaan door een luilak(bloemen)markt, deze vindt plaats op de vrijdagavond tot middernacht of net iets voorbij middernacht.

De oudst-bekende markt is de Haarlemse markt uit de jaren 1890. In de nacht van vrijdag op zaterdag en zaterdagochtend wordt het daadwerkelijke Luilak gevierd.

Het verschilt per plaats wanneer men begint met Luilak.

In sommige plaatsen begint men al net na middernacht en in andere plaatsen, zoals rond Amsterdam, na vier uur.

Vanzelfsprekend verschilt het ook per leeftijd. Jongeren starten vaak eerder dan kinderen tussen de 9 en 14 jaar.

De viering komt hoogstwaarschijnlijk voort uit de traditie dat de langslaper, degene die het laatst uit bed kwam, op de zaterdag voor Pinksteren de anderen uit het gezin of de familie op "luilakbollen" (warme broodjes met stroop) moest trakteren.

De kinderen die het vroegst op waren gingen de straat op om langslapers wakker te maken en ze te bespotten met onder andere rijmpjes en liedjes.

Een van de liedjes die traditioneel bij Luilak wordt gezongen, is:
"Luilak, beddezak.
Staat om negen uren op.
Negen uren, hallef tien,
heb je die luilak al gezien?".

De viering kent een sterke traditie rond Amsterdam. In de andere gebieden is de viering door de eeuwen heen met vlagen wel en niet gevierd. De grootste dip was tussen 1940–1965. Alleen in Amsterdam en de Zaanstreek werd het toen nog uitgebreid gevierd.

Na 1965 wordt het echter ook weer in andere gebieden uitgebreider gevierd.

De gebruiken bij Luilak verschilden en verschillen nog altijd per plaats.

In het begin van de twintigste eeuw begon op veel plaatsen de viering steeds meer uit de hand te lopen.

Van te grote vuren tot puur vandalisme.

In onder meer Delft, Amsterdam en de Zaanstreek werden door de gemeentelijke autoriteiten, vaak samen met jongerenwerk en heemkundige verenigingen, pogingen gedaan om de luilakviering meer te controleren.

Zo probeerde men door het organiseren van evenementen als optochten, officiële vuren, gratis filmvoorstellingen en muziekoptredens onder meer vandalisme te beteugelen en weer de nadruk te leggen op het lawaai maken.

Na 1965 wordt het feest weer steeds meer gevierd, opvallend is dat sindsdien ook de nadruk weer ligt op het lawaai maken. Naast belletje trekken (waarbij dan de avond ervoor preventief de bel wordt afgezet) dat al sinds het begin van twintigste eeuw veel gedaan werd, begon men ook fietsen met ratels uit te rusten, of oude bussen, pannen of blikjes achter de fiets aan te slepen.

Vroeger werd dit bijvoorbeeld gedaan met een al dan niet zelf gemaakte kar.

Ook het bekladden van ramen of andere zaken kwam weer terug.

Dit gebeurde vroeger vaak met boter, zeep en krijt.

Tegenwoordig wordt er naast zeep en boter ook meel en eieren gebruikt en met wc-rollen wordt de nodige versiering aangebracht.

De luilakvuren zoals men die kent rond Amsterdam en de Zaanstreek hebben een mindere verspreiding in het heroverde luilakgebied.

Bovenop zo'n vuur zat vaak de Jan Luilak.

In Boskoop wordt sinds 1956 het Luilak Voetbaltoernooi georganiseerd. Bij dit toernooi deden in 2016 (de 61e editie) 1200 kinderen mee aan meer dan 250 voetbalwedstrijden die gespeeld werden tussen 3 uur 's nachts en 12 uur 's middags.

Naast de eerdergenoemde relatief onschuldige activiteiten, kan het gebeuren dat relschoppers vandalisme plegen. Bij de luilakviering van 3 juni 2006 besloot de politie Noord-Holland Noord in het hele gebied extra personeel in te zetten. Dit bleek te helpen: het aantal vernielingen was beduidend minder dan voorgaande jaren.